SPOR TIRMANIŞ BAHÇELERİNİN OLUŞTURULMASI
Genel kabul gören bir bölgenin tırmanış bahçesi sayılabilmesi için, o bölgede beşten fazla birbirinden farklı zorlukta rotanın bulunması olarak kabaca tarif edilebilir.
Bir spor tırmanış bahçesinin fonksiyonel olabilmesi için en önemli iki unsur, LOJİSTİK ve KAYA nın morfolojik yapısıdır.
LOJİSTİK:
* Şehir merkezinde yada şehir merkezine yakın bölgeler önceliklidir.Hafta içi bir gün işten saat beşte çıkıp, beşbuçukta kayanın başında olup,güneş batana kadar tırmanmak ayrı bir keyiftir.Tabiki şehrin içinde veya dış semtlerinde bahçe olabilecek kaya bloğu bulabilirseniz.Bu imkana sahip ülkemizde bir kaç il var.(Ankara/Hüseyingazi,Denizli/matis,Hatay/st.pier klisesi yanı vadi. gibi )
Sizin rotalara ulaşımınız ne denli kolaysa başka insanlarında aynı şekilde kolay olabileceğini unutmayın.Tırmanıcı olmayan ve merağın ötesinde sizi rahatsız edecek insanlarla karşılaşmayı göze almıyorsanız o bölge merkeze yakınlığına rağmen tırmanış bahçesi oluşturulması için iyi bir seçenek olmayabilir.
Unutmayın ki Kayası darmadağın,spor rota potansiyeli kısır,çürük çarık,kısa güdük kaya blokları sırf merkeze yakınlığı nedeniyle tırmanış bahçesi yapılması da yanlış olur.Tersi merkeze araçla uzak ama diğer lojistik imkanları iyi ve kaya yapısı özgün olan bir bölgedede tırmanış bahçesi oluşturulmasında sakınca olmayabilir.
Şehre yakın olmak kendinizi doğada hisettirmeyecektir.Bu durum sizin, tırmanışı nasıl algıladığınız neler beklediğinizle ilgilidir.
*Uzak bahçelere araçla ulaşım mümkün olmalıdır.Özel oto dışında bölgeye düzenli toplu taşıma vasıtalarının bulunması bunların hareket saatleri ve yol güzergahlarının bilinmesi önemlidir.
Ulaşımı merkeze bir saatin üstünde seçilen bölgeler uygun olmayabilir.
Aynı şekilde yürüyüş mesafesi bir saatin üstünde olan ,yürüyüş patikası veya stabilize yolu olmayan sık çalılık ve orman nedeniyle ulaşımı sıkıntılı bölgeler bahçe oluşturmaya uygun değildir.ideal yürüyüş uzaklığı 15 -30 dk dır.
Kısacası bir bahçenin kayaya ulaşımı nerdeyse küçük bir ekspedisyonu gerektirmeyecek yakınlıkta olmalıdır.
* Temel insani ihtiyaçlarının karşılanması, sürdürülebilir şekilde imkan sağlayan bölgeler önceliklidir.Bunların en başında içme ve kullanma suyunun yakınlardan bir yerden temin edilebiliyor olmasıdır.
Diğer bir hususta bölgenin uzun süreli kamplara uygun arazi yapısına sahip olması yanında,kamp yapmanın idari ve bürokratik engellerinin olmaması gereklidir.
Bölgeye yakın bir yerleşim yerinin varlığı ;burada bulunan bakkal,market,fırın,lokanta ve sağlık ocağı nın bulunması temel ihtiyaçların karşılanması bakımından önemlidir.Bölgede konaklama imkanı sağlayan tesis veya işletmelerin bulunuyor olması.GSM operatorleriyle haberleşmenin mümkün olup olmadığı belirlenmelidir.
KAYANIN ÖZELLİKLERİ
*Ülkemizde kireç taşının değişik formları çokça bulunmaktadır, bunların bir çoğu sportif tırmanışa uygun değillerdir.Uygun olan bir kısmıda lojistik ve diğer nedenlerden dolayı spor tırmanış bahçesi yapılamaz.
Uygun bir kayada aranılan özellikler:
-Kaya bloğunda uzunluğu 10m / 70m arası bantların bulunması
-Sağlam kompak/yekpare/gri sert kireçtaşının varlığı.
-Yeterli sayıda tırmanılabilecek doğal hatların bulunması
-Değişik tarz ve zorlukta rota hatları/sektörlerin varlığı
-Belirgin çürüklük içermemeleri.
-Bloklar kırıklı birbiri içine dizilmiş sağlam olmayan yapılardan oluşmaması.
-Kaya bandının ardışık büyük setlerle kesilmemiş olması.
-Kaya bandı üzerinde yoğun bitki örtüsü ve yosun birikiminin bulunmamasi.
-Kaya bandı üzerinden tırmanış hatları üzerine sık aralıkta gerçekleşen toprak, çamur,su akıntısının bulunmaması.
-Zengin tutamak çeşitliliğinin bulunması.
-Rota altlarının, rahat ve güvenli emniyet almak için uygun yapıda olması.
-Kaya bloklarının üzerine ulaşımın kolay olması.
-Aşırı dikenli keskin kenarlı yada mumlaşmış kaygan tutamakların yoğun olarak bulunmaması.
-Bölgenin iklim durumuna göre güneş-gölge değişimi bütün bir sene içinde konforlu tırmanışa elverişli olması.
-Bolt korozyonu ve rota aşınımı minimal olabilecek kaya blokları.
Bütün bunlar kayanın rota potansiyeli olarak nitelenir.
*Spor tırmanış bahçesi oluşturmada tercih sebebi olabilecek diğer etmenler, bölgenin iklimi, yükseltisi,kuzey-güney yerleşimi ,güneş-gölge durumu,yağmura ve aşırı rüzgara korunaklı olup olmamasıdır.
*Spor tırmanış dışında diğer tırmanış ve doğa sporlarının yoğun olarak yapıldığı lojistik özelliği uygun kaya yapısı özgün ve potansiyeli olan bölgeler ve turizim beldelerinde spor tirmaniş bahçesi oluşturulabilir.
*Kaya imkanlarının kıt ve sınırlı olduğu, tırmanıcı sayısının yoğun olduğu bölgelerde lojistik şartlar zorlanabilir.
*Nerelerde spor tırmanış bahçesi oluşturulmaz:
-Geleneksel tırmanış hatlarının ve belirgin çatlak sistemlerinin yoğun olarak bulunduğu bölgelerde.
-Daha önce geleneksel tarzda çıkılmış rotaların bulunduğu,geleneksel tırmanış kültürünün kanıksandığı bölgeler.Unutulmamalıdır ki her iki tırmanış tarzınında beraber bulunabileceği yada bulunduğu bölgelerde vardır.
-Doğal yaşamı kesintisiz olarak sekteye uğratabilecek veya tarihsel dokuya zarar verecek bölgelerde.
-Tırmanış kültürünün olmadığı ve tırmanıcıların ulaşmasının zor veya istekli olmadığı bölgelerde.
-Bolt kullanılmaması konusunda ortak fikir birliğine varılmış bölgeler veya yasa/resmi kurumlarca yasaklanmış alanlarda.
-Yerel halkın ısrarla karşı olduğu yerel yöneticilerin ve kolluk kuvetlerinin ikna edilemediği bölgelerde.
-Özel şahıs arazilerinde.
ROTALARIN OLUŞTURULMASINDA TAVSİYELER:
1-Değişik zorlukta ve tarzda rota çeşitliliği önemlidir.(tabi kaya buna müsaitse) III dereceden proje zorluğuna kadar rotalar açılabilir.Benzer zorlukta ve aynı hamlelerin tekrarlandığı rotaların sayısını arttırmayın.
2-Bölgenin rota potansiyeline uygun hatlar üzerinde beyin cimlastiği yapın,arkadaşlarınızla potansiyel hatları tartışın .Gerekirse keşif amaçlı blok üstünden iniş yaparak hatlar hakkında fikir sahibi olun.
3-Bölgenizdeki lokal tırmanıcı sayısı,tırmanıcıların teknik ve mental durumlarını bilmek hangi tarz ve zorlukta rotalar oluşturulması konusunda fikirler verebilir.
4-Tırmaışa yeni başlayanlar için,ilk top-rope ve lider tırmanışlarını güvenle yapacakları eğtim rotaları bulunmalıdır.
5-Rotaların ve sektörlerin oluşturulmasında acele edilmemeli, geniş zamana yayılmalı.muhtemel hatların fizibilitesi yapılmalıdır.Böylece daha önce yaptığınız yanlışlık ve eksikleri görme şansınız da olur.
6-Doğal hatları yarıda kesmeyin.Mümkün olabildiğince rotayı yukarıya taşıyın.
7-Kaya ve sektörler uygunsa güneş/gölge durumu farklı olan rotalarda açın.Bu size yazın sıcaktan bunalmadan, kışın soğuktan etkilenmeden daha uzun süreli ve konforlu bir tırmanış günü sağlayacaktır.
8-Çok kısa üç dört bolttan oluşan ve bir biri üstüne sert zorlu boulder hamleleri içeren rotalar açılmasında sakınca yoksada bunların sayısını arttırmayın.Unutmayın kısa rotalarda düşüş emniyeti daha risklidir.Tırmanışı uzun rotalarda algılamak ve bundan keyif almak spor tırmanışın ruhuna daha uygundur.
9-İstenilen rotanın zorluk derecesinin her pasajda bütünlüklü olmasıdır.Çok sert olmayan bir kilit , başta ve sonda bir kaç zorlu pasaj ideal olanıdır fakat kaya yapısı nedeniyle çoğu rota bu ideale uymaz.Bazı rotalar derecelerini sadece kilitten alır.
Tek ve zorlu bir kilit dışındaki pasajların zorluk değeri/kilit pasajdan 5 veya 6 kademe daha aşağıdaysa o hatta rota oluşturmayı tekrar düşünmek gerekir.Kısacası insanlara yükseklerde boulder yaptırmak için rota açmayın.
10-Açılan rotalar birbirinden bağımsız karakterde ve bütünlükte olmalıdır.Yan yana iki rotada bir kaç tutamak ve basamak belki ortak olabilir yada girişte bir kaç bolt ortak aynı hattan gidip bağımsız hatlara ayrılabilir.veya bağımsız iki hat aynı istasyona çıkabilir.Kesin sınır değişken olabilsede iki rota arasında kabaca en az 2-3 metre yada 5-6 hamle mesafe olmasında fayda vardır.Rota sayısını arttırmak için kaya yapısı ve doğal hatlar zorlanmamalıdır.
11-Boltları görünür yerlere çakın.Rota girişinden en az üç bolt,tırmanış sırasında rota üzerinden klip sonrası en az iki boltun görünüyor olması tırmanıcıya hangi hattı tırmandırmak istediğinizi gösterir.
12-Bir tırmanış bahçesindeki rotaların zorluk dereceleri ve bolt aralıkları diğer tırmanış bahçeleri ile kıyaslanabilir ve benzer standartlarda olmalıdır.Ama asıl önemli olan bir bahçedeki rotaların kendi aralarında tutarlı zorluk dereceleri ve tutarlı bolt aralıklarının olmasıdır.
13-Standartlara uygun güvenliği tecrübe edilmiş malzeme kullanın.
14-Boltlamada elitist yaklaşımlardan uzak durun:Görece kolay rotalarda az bolt proje ve projeye yakın rotalarda çok bolt yaklaşımıdır. Bütün tırmanıcıların düzeylerinin ve mental durumlarının aynı olduğunu ön görür.Bu yaklaşım tırmanışın yanlış algılanmasına,sakatlıklara ve istenmeyen kazalara yol açabilir.
15-Macera rotası değil spor rota açtığınızı unutmayın:Bu anlamda rota üzerindeki tehlikeli tüm düşürülebilecek parçalar temizlenmelidir. Tehlikeli gibi gözükmeyen düşürülmesi zor büyük blokların zaman içinde konumlarını değiştirme ihtimalinin var olduğunu düşünerek böyle hatlarada boltlama yapılmaması daha uygundur.
Rota üzerindeki tüm tutamaklar temizlenmelidir.Rota zorluk derecesini yükseltme adına bazı tutamakların kasıtlı temizlenmemesi diye bir yaklaşım yoktur.
Aynı şekilde emniyet alınan alanı ve birinci boltun altınında bulunan taşlardan ve çalılardan temizlenmesi gerekir emniyetçi tehlikeli bir yerden emniyet almak zorundaysa kayaya bağlanması için ayrı bir bolt yerleştirilebilir.
16-Tırmanış bahçesine giden patika yollar belirgin değil ve karışıksa hem tırmanıcıların rahat ulaşımı için hemde olası bir kazada o bölgeyi hiç bilmeyen yardım görevlilerininde rahatça bir sedyeyi geçirebileceği şekilde düzenlenmesi ve işaretlenmesinde fayda vardır.
Sektörleri birbirinden dağınık yerleşimi olan geniş bahçelerde sektörün yerini belirtmek için, kayadan aşşağıya sarkan uzaktan herkesin görebileceği uzunca bir ip bırakılabilir.
17-Tutamak oyma,yapıştırma,doldurma gibi işlerden uzak durun.Aynı şekilde var olan tutamakların genişletilmesi yada küçültülmesi, kasıtlı olarak kırılması gibi harmonizasyon işlemleri uygulamayın.
Çok dikenli ve keskin kenarlı tutamaklar gerekirse hafiçe çekiçlenerek ve fırçalanarak yumuşatılabilir.
18-Gerektiği kadar bolt kullanın.Tırmanışın sadece fiziksel bir takım jimlastik hareketlerinden oluşmadığını psikolojik yönlerininde var olduğunu düşünerek bolt merdivenleri oluşturmayın.
19-Bir tırmanış bahçesinin ismi,yerel halkın bölgeye verdiği isimle anılmalıdır.Bunun yanında bölgeye en yakın bilinen yerleşim birimi ve/veya coğrafi oluşumunda eklenmesinde fayda vardır. Uydurma isimlendirmeler etimolojik açıdan yanlışlıklar getirebilir.
20-Tüm tırmanış bahçelerinde, tırmanışa yeni başlayan insanlara tırmanıştan önce çevre konusunda eğitim verin.Çöplerin ve izmaritlerin tekrar geri götürülmesi,rota altlarına tuvalet ihtiyacı görülmemesi.Dışkıların toprağa gömülmesi, tuvalet kağıdı ve ıslak mendillerin çevreye atılmayıp poşetlenip geri götürülmesi gerekir.Kalabalık kamp ve festivallerde seyyar Wc seçeneği düşünülmelidir.Bölgede çok gerek olmadıkça yer ateşi yakmamak daha doğrudur.
Ayrıca bölgede bulunan yerel halkın yaşantısına saygı gösterin.
21-spor bahçe oluştururken büyük kitleleri tırmandırma gibi bir kaygı taşımayın.İçbenliğinizde esasen rotaları kendiniz ve çevrenizdekiler için açmış olduğunuzu bilin ama ünlü olmak,şenlik yapmış olmak kaygılarıyla rota açmayın.Rotalarda tırmanmak isteyenleri destekleyin ve yardımcı olun.
Hiç bilmediğiniz tanımadığınız insanlarında ve sizden sonraki jenerasyonlarında rotalarda tırmanacağını düşünerek yaptığınız işin sorumluluğunun farkında olun.
SPOR ROTA ÜZERİNDE BOLTLARIN TOPOGRAFİK YERLEŞİMİ:
*Bir hattın tırmanılabilir olduğuna kanaat getirmiş ve o hat üzerinde spor rota oluşturmak istiyorsanız, üstten iniş yada yanda bulunan başka bir rotadan hattı inceleme şansınız varsa bolt yerleri konusunda fikir edinmiş olursunuz.
*Spor rotalar aşşağıdan-yukarıya yada yukarıdan aşşağıya iniş yapılarak iki türde de açılabilir.
*Aşağıdan-yukarı rota açma:Saygı duyulması gereken bu tarz için en az boltlama tecrübesi kadar yapay tırmanış tekniklerinide biliyor olmanız gerekir.Oldukça zahmetli ve zaman alıcı bu emek rotayı açan kişiyede daha fazla haz verir.
Eğer,
-Yapay tırmanış tekniklerinden bir-haberseniz.
-En az iki 'hook'unuz ve yapay tırmanış ekipmanlarınız yoksa
-Derecenizin çok çok altında aşşağıdan yukarı rota açabiliyorsanız.
-Normalden çok daha fazla bolt kullanmak zorunda kalıyorsanız.
-Dübel deliklerini ve boltu tekniğine uygun yerleştiremiyorsanız.
-Bolt aralıklarınız ahenkli değil ve uygun olmayan klip pozisyonlarıyla sık karşılaşıyorsanız
-Açtığınız rotaları nerdeyse hiç bir tutamak kullanmadan takılı expres bantlarından birileri yapaylıyabiliyorsa.
-Rota açtığınız kaya bandı 'hook' yerleştirmeye müsait değilse
-Elinizde 5 kğ matkapla lider düşme konusunda yoğun kaygılarınız varsa
-Yakınlarınızda bu işi öğretecek danışabileceğiniz birileri yoksa.
-Zaman probleminiz varsa.
Aşşağıdan yukarıya boltlama işini gurur haline getirmeyin.Unutmayın ki hiç kimse alel acele çakılmış boltlara düşmek istemez.
*Yukarıdan-aşşağı boltlama:
İyi bir tecrübeniz varsa, bir hattın tırmanılabileceyini düşünüyorsanız iniş sırasında istasyon yerine,rotanın tutamak ve basmaklarını kontrol edip kilit pasjın neresi olduğuna karar vermişseniz ikinci bir iniş yapıp rotayı kabaca temizlerken boltlanacak yerleride işaretleyebilirsiniz.Bolt yerlerinin sadece inişle kestirimesi
zamanla ve açtığınız rota sayısıyla kazanılan bir tecrübedir.
Bolt yerleri konusunda emin olamıyorsanız,İstasyonu oluşturduktan sonra top-rope çalışma yapıp bolt yerleri konusunda sağlıklı bir karara varmanız mümkün olur.Gerekirse bu çalışmayı yanınızda bulunan diğer tırmanıcılarla beraber yaparsanız rotanın hamle varyosyonlarını görebilir ve koyduğunuz bolt yerlerinin doğruluğundan emin olmuşta olursunuz.
İstasyonun oluşturulması:
*Spor rota açımında istasyon yerinin tespiti titizlikle üzerinde durulması gereken konulardan biridir.
*İstenilen doğal bir hattın yarıda kesilmeden mümkün olabildiğince hattın sonuna istasyonun yerleştirilmesidir.İstasyona yakın pasajlar alt pasajlardan görece çok kolay dahi olsa bile tırmanışın boşluk hissinin verilmesi açısından hattın uzatılması önemlidir.
Hattın istasyonunun yukarıda bulunması belirgin ip sürtünmesi ve ipin ağırlaşmasına yol açıyorsa istasyon daha aşağıya alınabilir.
*Uzun kaya bloklarında eğer belirgin ip sürtünmeniz yoksa 40m-45m kadar uzun spor rotalar açılabilsede genellikle 25/30m sonrası ip ağırlaşması,sürtünme sorunu dışında, düşüş emniyeti(Fazla ip esnemesi, emniyetçinin tırmanıcıyı takip güçlüğü açısından) riskli olabilir.
*İdeal bir istasyonda aranan teknik özellikler.
-Çift boltlu(10/12mm) olması.
-istasyon boltlarının birbiri arası uzaklığı 20-50 cm olması.
-İstasyon her iki boltunun düşey eksene paralel olması.
-İstasyon boltları arasında sağlam bir bağlantının varlığı.
-İniş sırasında ip sürtünmesi oluşturmaması.
-Expreslerin iniş sırasında rahat toplanabilir olmasına izin veriyor olması.
-Standartlara uygun statik çekeri tanımlanmış kilitli iniş karabini bulunması.
yada istasyon boltlarından en az birinin halka bolt olması istenir.
* Rotanın son hamlesini yapan tırmanıcıya rahatlama psikolojisini vermek için mümkünse net bir tutamak ve rahat klip pozisyonununa uygun olan istasyonlar seçilmelidir.
*Petzl katologlarında ideal istasyon tanımlanırken istayon noktalarını düşey eksene paralel alır ve boltlardan geçen doğrunun yatay eksene dik olamasını tavsiye eder.bu doğrunun yatayda açılanmasını tavsiye etmez.burada amaçlanan alt taşıyıcı boltun patlaması halinde üst back up bolta minimal şokun bindirilmesidir.
pratik te çoğu kere bu kurala uyulmaz birbirine yatay eksende paralel veya yatayla dik açı yapmayan istasyonların kullanımı daha pratiktir (her iki boltada klip yapma opsiyonu ve istasyonlara giriş, ipin iniş karabinine takılma kolaylığı nedeniyle)bu uygulama bolt patlamasını öngörmez/ bolt patlasada bağlantı sisteminin ve diğer boltun şoku karşılayacağını öngörür.
*İstasyon boltları arasındaki ideal mesafe 20 / 50 cm dir. sağlam bir kayada bu sınır daraltılabilirsede 15 cm nin altı tehlikelidir. İstasayon kayası bomb-prof özellikte olmalıdır bu nedenle istasyon boltları arasındaki mesafe gerekirse uzanma hamlesini geçmeyecek kadar açık olabilir.
*İniş sırasında olası ip sürtünmelerini minumuma indirmek için bir setin arka duvarında yapılması planlanan 'istasyon iniş boltu', en az göz hizasında olmasında fayda vardır.Eğer kaya müsaitse rota hattından bombe yapmış izdüşümü rota yüzeyini yalamıyan balkonlar idealdir.Kayanın morfolojisinden kaynaklanan ip sürtünmesinin önüne geçmek her zaman mümkün olmayabilir,bu nedenle istasyon yerinin olması gerekenden farklı bir yere taşınmasıda önerilmez.
*İdeal istasyon boltlarının, çift boltlu olmasıdır.Kısa bir rotada istasyon klibi rahat bir setten yapılabilyorsa tek boltlu bir istasyonda kurulabilir.Gene rahat bir klibi bulunan bir istasyon çevrede bulunan ağaç veya sağlam bir kum saatinden desteklenebiliyorsa tek boltlu bir istasyona kimsenin itirazı olamaz.
Doğal bir hattı yarıda kesmişseniz, üzerinin şu an sizi aştığını,tırmanılamıyacağını düşünüyorsanız bunu sık yapmamak şartıyla tek boltlu bir istasyon kurup üst hattı ileri bir tarihte boltlayarak proje yapabilirsiniz.
*İstasyon boltları arasında bağlantı iple oluşturulacaksa en az 10 mm statik ip yada çift kat pursik ipi uygundur. Bunların en geç senelik değişimi gerekir. Klipslerle tutturulmuş 6-7mm lik çelik halatlar da kullanılabilir yada zincir kilitleriyle bağlantı yapılmış galvanizli 7-8 mm lik ağır yük zincirlerinin kulanımı da uygun olabilir.
Bağlantı elamanlarından iniş yapılmamalı, üstten emniyetli çalışma yapılmamalıdır.
inişler bolta takılı iniş karabinalarından yapılmalıdır. Bazı firmaların istasyon için ürettiği hazır kitlerde bağlantı elemanlarına tespit edilmiş hazır iniş karabinaları bulunmaktadır.
*İniş karabinaları statik yük taşıyan dinamik testleri bulunmayan mağaracı tipi karabinalardan oluşur.Ülkemizde Kaya firması bu tarzda kilitli karabinalar üretmektedir.Bunun yanında uzakdoğu menşeyli üzerlerinde çekerleri konusunda bilgi olmayan kromaşsız iniş karabini olarak kullanılan sanayi karabinleride bulunmaktadır. sanayi karabini kullanıyorsanız bir bolta iki adet koymanız daha emniyetli olur.istasyonlardaki iniş karabinleri top-rope çalışmak için uygun değildir.
Rotanın İlk Boltu: Rotanın girişini göstermesi açısından bir tırmanış bahçesinde birbirine yakın rotalarda bile zorunluluk yoksa her rota için ayrı bir müstakil birinci bolt bulunmalıdır.
Rota üzerinde düşme faktörünün en yüksek olabileceği (teorik olarak 0,99)seviye 1. bolttur.
İlk bolta klip yapamadan düşme yada ilk bolt üstünde yükselme sonrası düşmelerde çakılma riski nedeniyle ilk boltun yerinin planlanması ayrı önem kazanır.
İlk bolt yeri kayanın yapısına göre değişkenlik göstereceği için standart bir mesafe belirtmek zordur.Fakat dikkat edilmesi gereken hususlar şunlar olmalıdır.
1-Rota altlarının düşüşe uygun olmadığı yada tırmanıcının düşüşünün elle yumuşatılıp kontrol edilemeyeceği durumlarda başlangıç boltu yerden baş veya uzanma seviyesi mesafesinde olmalıdır.
2-Emniyet tehlikeli bir yerden alınmak zorunda ve emniyetçinin kayaya bağlanma imkanının olmadığı durumlarda başlangıç boltu uzama mesafesinin üzerinde olmamalıdır.
3-Rota kendi zorluk derecesi içinde sert bir boulder problemiyle başlıyorsa ya uzama mesafesinde yada kaya üzerinde ilk hamleler sonrası bulunan ilk rahat klip pozisyonunda ilk bolt yerleştirilmelidir.
4-Pozitif bir girişten başlayan rota zorluk derecesine görece kolay girişlerde, asıl tırmanışın başlayacağı pasaja kadar 1.bolt mesafesi uzatılabilir..
Pozitif ama net basamakları bulunmayan denge unsurları içeren küçük ve cepsiz bir pasajda rota altıda uygun değilse 1. bolt girişe yakın yerleştirilmelidir.
5-Bir yada iki metrelik kolay bir etabı takip ederek büyükçe bir sete çıkılarak başlanan rotalarda 1.bolt setin üzerinden uzama mesafesinde yada ilk net ve rahat klip pozisyonunda olmalıdır.
6-Önemli bir konuda ikinci boltun klip pozisyonuna kadar olası düşüşleri 1. boltun yere çakılma olmadan karşılaması gerekir . Bu nedenle 1.bolt ve 2. bolt arası mesafeli yapılmamalıdır.
7-Nispeten zorlu bir bolder hamlesi sonrası büyük bir sete çıkılarak tekrar kayada tırmanış başlıyorsa.Boulder hamlesini emniyetli bir şekilde yaptıracak bolt konulabilir.bu durumda 1. bolt .le 2.bolt arası sette düşüş öngörülmediği için mesafe açılabilir.2.bolt sonrası düşüşler sete olacağından bu durumda 2. bolt ile 3. bolt arasıda mesafeli olmamalıdır.
8-Giriş etabı kolay dahi olsa 1. boltun 4-5 m nin üzerinde yerleştirilmesi sakıncalı olabilir.
Ara boltların oluşturulması :
*Spor rotalarda boltlara klip yapılarak yükseldikçe düşme faktörü ve çakılma riski azalır.Kayanın konumundan kaynaklanan özel bir durum yoksa 3. bolttan sonra çakılma riski ortadan kalkmalıdır.(tabi emniyetçi uyumuyorsa)
* 1. boltu girişi nedeniyle özel bir noktada olmayan klasik bir rotada 1. bolt ve 2. bolt arası mesafe ilk boltun yerden yükseklik mesafesinden fazla olmamalıdır.
Böylece tırmanış sırasında olası lider düşüş, çakılma olmadan karşılanabilir.ikinci
bolta 'klip esnasında ip çekilmiş konumda' oluşan lider düşüşü 1. boltun çakılma olmadan karşılaması çoğu zaman garanti değildir.Spor rota tırmanan herkezin bunu öngörmesi gereklidir.
*Bir bolta klip yapma esnasında çoğu kere bir kol boyundan biraz fazla ip çekilir
sistemdeki boşlukta hesaba katılırsa, klip sırasında düşüşle, hiç ip çekmeden aynı yerde lider düşen tırmanıcı arasında en az bir adam boyu düşüş farkı oluşur.
Bu nedenle klip pozisyonunda ip çekme sonucu yere çakılma ihtimali 3. bolta klip yaparkende bir alttaki bolt kadar olmasada bulunabilir.Rota açılırken bu ihtimaller minimalize edilmeye çalışılmalıdır. 3.bolttan sonra bu tehlike kalkmış olmalıdır.
*Genellikle tırmanicılar bir spor rotada baş üstü mesafeden yani alttan klip yapma alışkanlığındadır.Bu bir kalkışma hamlesi sonrası olası bir uzun düşüşü minimalize etmek için iyi bir stratejidirde.spor rotaların bir çoğu bu stratejiye uygun boltlanır.Bazen rotanın kendisi veya rota açıcının iradesiyle düşme psikolojisinin yoğun yaşandığı pasajlar oluşabilir.Bunlar spor tırmanışın zaten içinde var olan olgulardır.
*İstasyonu ve 1.2. boltu oluşturulmuş bir rotada bolt aralıkları kabul edilebilir düzeyde olduktan sonra rotayı açan kişiye,bölgede kabul gören tarza göre bolt mesafeleri varyasyonlar gösterebilir.
''Çokça uygulanan bir yöntem ortalama tırmanıcı boyunu 170cm uzanma mesafesini bunun yarısı kabul edilen bir tırmanıcının bir önceki bolt ayak-diz seviyesindeyken oluşan en uygun rahat klip pozisyonundaki göyüs/uzanma mesafesi arasına boltun yerleştirilmesidir.''
*Hamleleri nispeten doğrusal giden bir rotada klip pozisyonu ile belirlenen bolt yeri önünüzde olmalıdır.Ama doğrusal olmayan,yan geçişleride içeren bir hatta bolt yeri belirlenirken, boltun üstündeki tırmanış hattına uygun yöne boltu yerleştirmek gerekir bu sayede pandüllü düşüşler önlenmiş olur.
*Boltlar en fazla uzanarak klip yapma mesafesinde yerleştirilmelidir.Genelde uygun klip pozisyonundaki baş üstü -göyüs arağında yerleştirilmesi uygundur.Göyüs altı mesafeye yerleştirilen boltlara tırmanıcıların bir alt hamlede klip pozisyonu aratmak zorunda bırakırsınız.
Başın üstünde uzama mesafesinin biraz üstündeki bolt yerlerinin uzatılma şansı her zaman vardır ama altta kalmış bir boltun böyle bir şansı yoktur.
*Travers ve dihedral hatların boltlaması biraz daha karışıktır.Kayanın konfigurasyonuna,tutamak çeşitliliğine ve lider düşüş emniyetine göre boltlama yapılır.Genelde iki-üç uzama mesafesi aralıklar uygun bolt yerini belirler.
*Spor rotada bolt, emniyet unsuru olma dışında, tırmanılacak hattı işaretler ve hamleler boltların çevresinde döner.Çoğu rotada bolt iki fonksiyonuda beraber üstlenir.Bir spor rotada tırmanırken anlamlandıramadığınız bolt yerleriyle ve klip pozisyonlarıyla karşılaşmışsanız ihtimaller:
1-Rota yanlış boltlanmış olabilir.
2-Tırmanış hattının lider düşüşü risklidir. düşüşü emniyetli bir yüzeye almak için bolt/boltlar rota hattının uzağındadır.
3-Üstünüzdeki hattın lider düşüşünün o bolt üzerinde pandülsüz planlandığını gösterir
*Bir rotanın zorluk derecesi belirlenirken,rotanın hamleleri dışında rotadaki klip pozisyonlarının zorluğuda derecelendirmeyi etkileyebilir. Bazı rotalar kayanın morfolojisinden ötürü klip pozisyonları zor olabilir ama rotanın zorluk derecesinin arttırılması için daha uygunu bulunurken kasıtlı olarak zorlu klip pozisyonlarının seçilmesi uygun değildir.
*Bir rotanın expreslerini takarak bitirmek (red point), expresler boltlara hazır takılı bitirmek(pink point)ten çoğu kere daha zor veya eşit zorluktadır.Bu nedenle klip pozisyonları ortalama tırmanıcı boyuna uygun dizayn edilmelidir.
Rotanın red point bitirilmesi ile pink point bitirilmesi arasında çok belirgin bir zorluk bilinçli olarak oluşturulmamalıdır.
*Bolt mesafesinin açılması:Spor rota oluşturulurken amaç, hattın emniyet noktaları(boltlar) dahilinde tırmanılmasıdır.Amaç zorlu ve sık sık klip yaptırmak değil tırmanış akışını ön plana çıkarmak olmalıdır .
Bazı durumlarda rota hamleleri uygun klip pozisyonu vermez ve bolt mesafesi kendiliğinden mesafeli hale gelir.
Bazende rota açılırken bilinçli olarak bolt mesafesi açılır. Bu durumlar:
-Rotanın ortalama zorluk derecesinden belirgin daha kolay pasajlarda.
-Nadiren boltlanmaya uygun olmayan bir kaya pasajı nedeniyle.
-Lider düşüşü bir sete yada balkon altına,derin bir baca içine olan yerlerde düşüşü uzatmak böylelikle düşüşü tehlikeli bölge dışına taşımak için bolt mesafesi açılabilir.
-Lider tırmanış ve boşluk hissinin verilmesi amacıyla bolt aralıkları bilinçli olarak açılabilir.(psikolojik problem koyma)
*Alttan klip yapılarak devam eden bir rotada tırmanıcı nerdeyse rotanın yarısını , önemsiz bir düşüş riskiyle bitirir.Rotanın limit altı pasajlarınıda hesaba katılırsa tırmanıcı kabaca rota üzerinde çok az bir pasajda lider uzun düşme psikolojisi ile karşı karşıyadır.Eğer rota üzerinde psikolojik pasajların sayısı arttırılması isteniyorsa:
-Rota girişlerinde ve ilk üç boltta uygulanmamalıdır.
-Lider düşüşün emniyetli olduğu pasajlar seçilmelidir.
-Rotanın genel zoruk derecesinin altındaki pasajlardada uygulanabilir.Bir çok rotanın istasyona çıkışındaki kolay pasajlarında bunun uygulaması görülür.
-En uygun yeri: kilit pasaj, ortada veya istasyona yakınsa,uzun lider düşüşte kaya ile ilgili bir problem bulunmuyorsa, kilit hamleye girmeden önce yapılan klipten sonra bolt mesafesi açılarak hem psikolojik bir problem konulmuş hemde böyle yapılarak rotanın yapaylanma şansıda azaltılmış olur.
* Bolt aralığının açılması dik yüzey ve negatif rotalarda sorun oluşturmazken.Belirgin pozitif rotalarda lider düşüş sonrası enerjinin bir kısmı tırmanıcının genellikle ayaklarının tekrar kayaya teması ile emilir uzun düşüşlerde temas sonrası düşme eylemi devam edebileceğinden kontrolün kaybedilmesi savrulma olasılığı vardır.
*Uygun klip pozisyonları belirlenmiş her noktanın tahmini kısa ve uzun olası düşüş yerleri kontrol edilmelidir. Düşüş emniyetini tehtit eden noktalar tekrar gözden geçirilerek alternatif noktalardan biriyle değiştirilmelidir.
*Bazen boltlama bir silsile halinde tırmanılan hattın paralelinde uzanma mesafelerine yerleştirilir. Bu sistem lider düşüşe uygun olmayan tırmanış hatlarında kullanılmalıdır. Derin bir bacanın içi, hamleler içeride dahi olsa boltlanması sakıncalıdır.
Uzayıp giden bir kolonet rotasında boltlar tabiki tırmanış hattının paralelinde ve hamle yoğunluğu ve düşüşün emniyetli ama kısmen pandüllü olduğu tarafta olmalıdır.
Kolonet ve baca rotalarında tırmanış hattını çaprazlayan boltlama tehlikelidir. . uygun klip pozisyonları bulunsa dahi,birbirini çaprazlayan boltlar ip sürtünmesine yol açar ve düşüş hattını çaprazlamış ipe takılma olasılığı nedeniyle, düşüş güvenliğini de tehlikeye atmış olur.
Bazı dihedrallerdede düşüş emniyetini sağlamak için boltlama hat pareleline çekilebilir.
Tırmanıcının kafasını karıştırmak yada rotanın var olan klip pozisyonlarını zorlaştırmak için tırmanış hattı dışında keyfi boltlama yapılmamalıdır.
*Emniyet alınan yerin hemen arkası derin bir boşluğa bakıyorsa yada emniyetçi lider düşüşü tutma sırasında yükselmesinin yada denge kaybının kazayla sonuçlanabileceği gibi yerlerde emniyetçi için, 1.bolt altından 1m sağa yada sola göyüsle- bel hizası arasına bolt yerleştirilebilir.
Bir spor rotayı oluştururken her zaman ideal bolt yerleri bulamazssınız.hiç bir yerde ne yapacağınızı bulamayacağınız bir çok zor durumla karşı karşıya kalıp, sezgi ve tecrübelerinizi kullanmanızı gerektirecek durumlarla karşılaşmaya hazır olmak gerekir.Esas önemli olan neleri yapmamanız gerektiğini iyi bilmektir.
BOLT YERLEŞTİRME:
Bolt seçimi:Elinizdeki imkanlara ve kayanın yapısına göre temelde iki tür seçeneğiniz bulunur.
Bunlar expansive bolt yada yapıştırma(kimyasal) bolt sçenekleridir.
Burada expansive bolt yerleştirme teknikleri anlatılacaktır.
Spor tırmanış rotalarında 10mm ve12mm kalibrasyonda boltlar kullanılabilir.Yüksek mukavemete dayanıklı standart testleri katoloğunda belirtilen galvenize edilmiş çelik alaşımlı boltlar ve /veya paslanmaz olarak adlandırılan A4 çelik alaşımdan imal edilmiş boltlar olmaları gerekmektedir.Sanıldığının aksine her iki alaşım türünün mukavemet testlerinde birbirine üstünlüğü yoktur;Her iki bolt türü benzer düzeyde çekme ve kesme (Nd,Vd)değerlerine sahiptir. Farklılık korozyona olan duyarlılıktadır.
12mm lik dübelin 10mm lik dübelle mukavemetleri karşılaştırılrsa; 12 mmlik dübel 10mm lik dübelin nerdeyse 2 katına yaklaşan mukavemet değerlerine sahiptir.
Çelik dübellerin başlangıçta uzunlukları artıkça taşıyıcılıklarıda doğrusal olarak artmaktadır.10. cm den sonra bu artış durağan hale gelmektedir.Kayanın yapısıyla ilgili bir sorun yoksa daha uzun bir dübel kullanmanın taşıyıcılığı arttırması pek beklenmemelidir.
Sağlam,sert, kompakt bir kayada hemen sıkışabilme kabilyetine sahip bir dübel kulanılıyorsa 5cm lik dübel boyu sınırdır.Sıkışmanın geç elde edilebildiği dübellerde bu sınırı yukarı çekmek gereklidir.Yumuşak kabuksu dokusu bulunan kolonet ve sarkıtlarda,travertenlerde,konglemera yapılarında 10cm ve üzeri bolt kullanmak daha akılcıdır.
ExpansiveBolt . / Yapıştırma-Kimyasal Bolt . (Karşılaştırma)
1)Sıkışma ve sürtünme prensibine göre çalışır. /Epoksi bazlı kimyasalın sıvı haden katı sert forma dönerek yapıştırma ilkesine göre çalışır.
2)Her türlü kayada uygulanabilir. /Sağlam kayalarda uygulamak gerekir
3)Yerleştirilmesi pratiktir ,daha kısa zamanda yerleştirilebilir/Yerleştirilmeleri zahmetli ve zaman alıcıdır.
4)Maliyeti ucuzdur ve kolay temin edilebilir./Pahalıdır.Maliyeti expansive boltun iki üç katıdır.
5)Yerleştirilme sonrası beklemeden kullanılabilir/yerleştirme sonrası bekleme süresi bulunur.
6)Her türlü hava koşullarında yerleştirilebilir./Yerleştirme için optimal sıcaklık ve hava şartları gereklidir.
7)Aşşağıdan-yukarı boltlamada da kullanılabilir./ iniş yaparak yerleştirilebilir.
8)Tavan rotalarındada kullanılabilir. /Tavan rotalarında kullanımı uygun olmayabilir
9)Yerleştirilen dübele kulakçık takılarak oluşturulur/Tek parça halka bolttan oluşur
10)Bolt kulaklarından iniş karabini olmadan yada malzeme bırakmadan iniş yapılamaz./ Herhangi bir bolttan iniş karabini ve malzeme bırakmadan inilebilir.
11)Korozyondan daha çabuk etkilenir. / Korozyona daha dayanıklıdır.
12)Bolta takılan teknik malzemenizi daha çabuk aşındırır/Teknik malzeme aşınımı minimaldir.
13)Uygulandığı kayaya devamlı statik bir stres uygular/sadece üzerine kuvvet bulunması halinde uygulandığı alanda stres oluşur.
14) Taşıyıcılıkları ve şoka dayanıklıkları iyidir. /Taşıyıcılıkları ve şoka dayanıklıkları mükemmeldir.
Yapılan mukavemet testlerinde yapıştırma(kimyasal) boltların expansive boltlardan en az 2 kat daha çekme (Nd) kabiliyetinde olduğu gösterilmiştir.
15)Kullanım ömürleri kısıtlıdır. /Kullanım ömürleri daha uzundur.
Boltlanacak kayanın seçimi:
*Daha önceden klip pozisyonlarıyla belirlenen tahmini bolt yerleri, her zaman boltlama yapılacak yerle örtüşmez.Bu gibi durumlarda belirlenen noktadan 10-15cm yarıçaplı dairesel alanda uygun bolt yeri aranmalıdır.
*Boltlanacak yüzeydeki kayanın yekpare olması idealdir.Anakaya ile sağlam bağlantısı olmayan şüpheli bloklara boltlama yapılmamalıdır.
*Derin çatlaklara yada büyük cep sistemlerine 10cm den fazla yaklaşmayın.Aynı şekilde büyük bir setin hemen altına bolt yerleştirilecekse sağlam kayada bu sınır setten 10-15 cm uzakta olmalıdır.
*Rota üzerindeki kritik tutamak ve basamakların üzerine veya çok yakınına boltlama yapılmamalıdır.
*Süngersi ve yumuşak bir kaya yapısı veya çürük bir konglemera boltlanmamalıdır.
*Boltlanacak kayanın çekiçle kontrolü ile ortaya çıkan ses kaya hakkında oldukça fikir vericidir.Bu şekilde kayadaki boşluk, kabuk gibi çürük yapılar hakkında fikir sahibi olursunuz.Boltlanacak her satıhta bu kontrol yapılmalıdır.
*Kısaca boltun yerleştirileceği kaya, boltun expansiyon ve düşülme stresine şüphe götürmeyecek şekilde kat kat dayanabilecek sağlamlıkta bir yerde olmalıdır.
Bolt Dübel deliğinin hazırlanması:
*Boltma yapılacak yüzey bolt kulağının oturabileceği şekilde pürüssüz,dalgalı olmayan 5x5cm lik bir yüzey seçilmelidir.Çok pürüzlü ve dikenli ,dişli bir yüzey seçilmişse kulak genişliğinde alan çekiçle önce düzeltilmelidir.
*''Dübel deliğinin hazırlanmasında en önemli konu,hazırlanan yüzeyle matkabın delme açısının tüm planlarda satıhla ''dik açı'' yapması zorunluluğudur.(olmazsa olmaz kuralı).''
Bu açı tututurulamassa; Bolt-Kulak-somun uygunsuzluğu meydana gelmiş olur.Sistemde sayılan bütün bu elemanların katologlarında belirtilen orjinal taşıma çekerlerini yakalayamadığınız anlamına gelir.
Bu sıkça yapılan hatalardandır ve boltu yerleştirip somunu sıkmaya başladığınızda çoğu kere farkına varılabilen can sıkıcı durumlardandır.Altı köşeli somunun iki yada üç köşesinin kulak üzerinde oturuyor görmüşseniz,dübel deliğini açıya uygun olarak delmediğinizi gösterir ve telafisi zor bir durumdur.Bu nedenle delme işlemi sırasında baştan hata yapmamak en akılcısıdır.
*İyi bir delme işlemi yapılabilmesi için 'matkap hakimiyeti' şarttır.Bunu sağlamak için;
1-Rota açarken , top rope emniyeti değil, iniş aleti kullanmayı tercih edin.Bu size rota üzerindeki bazı hamleleri ve klip pozisyonlarını deneme zorluğu getirsede, kayaya daha statik bir şekilde yaklaşmanızı sağlayacaktır.
2-Kayaya yaklaşmak ve delme sırasında statik konumunuzu korumak için mutlaka hook kullanın.
3-Delme işlemi esnasında en az iki yada duruma göre üç noktanız kayayla temas halinde olmalıdır.En ideali kayaya hookla iyice yaklaşıp iki ayak kayadayken matkabında iki elle kullanılmasıdır.hook kötü bir yerde kayaya yaklaşma zorluğu yaşıyosanız iyi bir tutamak ve iki basamaktan üç nokta destekli, matkap tek elde çalışılabilir.
4-Matkabı omuz/bel hizasıda kullanabileceğiniz pozisyonda kendinizi sabitleyin.
matkabın baş üstü yada bel altı seviyede kullanımı matkap hakimiyetinin en zayıf olduğu pozisyonlardır.
*Delme işlemini 'aralıklı-kontrollü' yapın.İlk 2cm delme yapıldıktan sonra matkabı çıkararak deliği hafifçe temizleyerek kontrol edin, matkabı tekrar delik içine sokarak açınızı kontrol edin.Bu aşamada yanlış bir açılanma varsa hala doğru açıyla delme şansınız bulunur.Açınız doğruysa deliğin tamamı ikinci kerede delinebilir. Daha ileri bir aşamada açının değiştirimesi dübel deliğinin istenilenden daha geniş olmasına yol açar.
Bolt dübel deliğinin geniş olması ve açılanma matkap hakimiyetinin zayıf olduğu durumlarda genellikle ortaya çıkar.
*Hangi kalibrasyonda bolt kullanılacaksa dübel o numara matkap ucuyla delinmelidir.
Bu genellikle 10mm yada 12mm matkap ucu kullanımını gerektirir.Kaliteli bir matkap ucu genellikle sağlam bir kayada rahatlıkla 50 delikten fazlasını açar.Çok uzun ve aşınmış matkap ucu kullanmaktan kaçının bunlar dübel deliğinin geniş ve eksantirik olmasına yol açabilir.
İdeal matkap ucu uzunluğu kullandığınız bolttan 3cm yada 4cm daha uzun olmalıdır.
Delme işlemi:Matkaplar delme işlemini saat yönünde ve darbeli konumda yaparlar.Aksi yönün kullanılmasında delme işlemini verimli yapamıyacağınız gibi matkap ucunun aşırı ısınmasına ve aşınmasına yol açar.
Uygun pozisyonda ve doğru açıyı bulmuşsanız; aşırı yüklenme yapılmadan matkabın kendi ağırlığından biraz daha fazla bir kuvvet uygulanarak delme yapılmalıdır.Matkabın darbeleme aralıklarını hissetmek gereklidir.aşırı yüklenme halinde darbe aralıkları hissedilemez.
Delme esnasında sık sık deliği temizlemek için matkabın tekrar tekrar çıkartılıp delmeye devam edilmesi tavsiye edilmez mümkünse 2cm den sonra tek seferde delme bitirilmelidir.Sık sık toz nedeniyle matkabınız zorlanıyorsa hızlı ve baskılı delme yapıyosunuz demektir.Delme işleminin hızı delikten tozun atılmasına imkan sağlayacak şekilde olmalıdır.
10cm nin üstünde uzun bolt kullanıyorsanız bolt uzunluğunun yarısı mesafe geçildikten sonra fazla tozun dışarı atılması için matkap dışarı çıkarılabilir.
Delme tamamlandıktan sonra matkap geri çekilme işlemi gene saat yönünde olacak şekilde çalışır vaziyette delik genişletilmeden ve fazlaca birikmiş tozu bu esnada delik dışına bırakmasına izin verecek hızda geri alınmalıdır.Matkabın geri çekilme işlemi sırasında diğer yönün hoyratça kullanılması deliğin genişlemesine yol açabilir
diğer yön ancak delikte sıkışmış bir uç söz konusuysa kullanılmalıdır.
Delme uzunuğu ne olmalıdır: Her zaman kullanılan bolt uzunluğundan 2 yada 3cm daha uzun bir delik dübeli hazırlayın.Bunun Şöyle bir pratik faydası olacaktır.Eğer çaktığınız bolttu teknik bir problem nedeniyle iptal etmek istiyorsanız; kulağı çıkarıp boltu dübel içine göndermeniz mümkündür, oluşan küçük deliğide epoksiyle kapatıp görüntü kirliliğide oluşturmamış olursunuz.
Dübel temizliği yapılmalımıdır:Expansive boltlar sıkışma ve sürtünme esasına göre çalışır.Matkap ucu geri alınırken yavaşca çekilerek delikteki fazla toz alınmıış olur.Sadece delik girişi ilk 2-3cm bir fırçayla yada üfleyerek temizlenir bunun dışında dübel deliği içinin, ayrı olarak temizlenmesi önerilmez. bunun iki yararı vardır.birincisi delik yüzeyindeki tozlar iyi bir sürtünme ortamı yaratır buna bağlı olarak koyduğunuz bolt zahmetsiz iyi bir şekilde oturarak sıkışır.Diğer yararı ilerleyen hafta ve aylarda kalker tozları bolt ve dübel çevresinde çökerek mükemmel bir sürtünme ve yapışma ortamı oluşur,boltunuz ilk yerleştirildiğinden daha sağlam hale gelir.Dübel deliğinde bulunan kalker tozlarının çökmesi o kadar ilginçtir ki deldiğiniz boş bir dübele bir kaç ay sonra dübel deliğinin çapı daraldığı için bolt yerleştiremiyebilirsiniz.
Bu nedenle yerleştirdiğiniz boltun sağlamlığı için toza ihtiyacınız vardır,temizlemeyin.
Bolt ve kulak elamanının çakılması:
Tek aşamalı çakma önerilir. Bolt dübeli-kulakçık-rondela-somun aynı sisteme yerleştirilerek hepsi tek defada beraber çakılmalıdır.Çakma işlemi sırasında somunun darbe almaması için vida dişi boyunca bir iki tur döndürmeniz yeterli olur yani somun bolt çakılma ucundan 3-4mm içerde olmalıdır.
Çakma işlemi için momentumu iyi bir çekiç kullanın; bu dübeli hazırladığınız deliğe çok fazla çekiç darbesi vurmanız sonucu boltun ısınması nedeniyle somunun sıkışma problemi ve boltun çakıma noktasında oluşan şekil bozukluğu nedeniyle gerektiğinde kulağın geri alınamaması problemlerinin önüne geçer.
Çakma işemi sırasında boltun dübel derinliği boyunca tizleşen tınlamalarını takip edin.Bolt kulağı yüzeye oturuncaya kadar boltu çakmaya devam etmelidir.
Boltun sıkılması ve kulağın oturtulması:
10mm bolt klasik 6 köşeli somun kullanıyorsanız 17 numara anahtar, 12mm bolt ve klasik 6 köşeli somun kullanıyorsanız 19 numara anahtar kullanmak gerekir.Klasik expansive boltlarda somunun sıkılması sırasında boltun son parçasında bulunan konik yapı açılma bileziğinin içine çekilir ve boltu dübel çeperine doğru sıkıştırır.
Sıkma işlemi ilk önce boltun üzerinde herhangi bir yük olmaksızın anahtarla 4-5 yarım tur yapılarak başlanır.Bu aşamada kulak hala elle zorlanarak sağa ve sola çevriliyor olmalıdır.
Kulağa uzun bantlı bir expres takılır, bolt kulağının sabitlenme yönünün tespiti için
expresle kulağa olası lider düşüş yönünde pozisyon verilir,bolta 2-3 yarım tur daha anahtarla sıkma işlemi yapıldıtan sonra,expresin diğer ucundan bolta girilirek her iki ayak kayaya yerleştirilmiş vücut ağırlık merkezi aşağı ve arka tarafa doğru verilmiş konumda bolt dübeli sıkışana kadar sıkma işlemi yapılır.
Sıkma işlemi ilk zorlanmadan 1-2 yarım tur daha çevrildikten sonra bırakılmalıdır.Somunun aşırı fazla sıkılması sonucu kulağın boltu kesmesi yada boltta kırılmayla sonuçlanabileceği unutulmamalıdır.
Sıkma işlemini tamamladıktan sonra bolta takılı expres üzerinde değişik konumlarda bilhassa
sağa sola manevralar yaparak kulağın hareketsiz ve hiç bir yöne dönmediğinden emin olun. kulakta hareket varsa sıkma işlemini tam yapmadığınız anlama gelir.Bu durumda boltun çelik bileziğinde bulunan tırnakların konik yapı üzerine tam oturamadığı düşünülür.bolta yatayda maximal kuvvet uygulanarak(her iki ayak olabildiğince yüksekte, itme hareketi uygularken bir elle de kayaya karşıt baskı yapılır)sıkma işlemi uygulanır.
Bütün bunlara rağmen vida dişi boyunca istenilen sıkışma sağlanamıyorsa yada bolt uzunluğunun 1/3 den fazlası somun dışında izlendiği halde sıkışma hala sağlanamamışsa ,büyük bir ihtimalle dübel deliğiniz istenilenden geniş delinmiştir.Böyle bir boltun taşıyıcılığı, emniyetli olmadığı için iptali gereklidir.
Olumsuz durumlarla başa çıkma:
*Açılanma problemi:Delme açınız kulağın oturduğu yüzeyle dik açı yapamaması sonucu somunun kulağa tam oturmadığı durumlarda; sorun çoğu kere belirgin değilse somun biraz daha sıkılarak yada siste
me ek rondela eklenerek çözümlenebilir.Diğer bir yöntem kulağın oturacağı yüzeye silikon bazlı madde ile kaplayarak kulağın oturtulmasıdır fakat bu yöntemin işe yarayacağı garanti değildir üstelik dübel içi su drenajınıda kapatarak korozyonu hızlandırmış olursunuz.
Diğer bir yöntemde kulağın çıkartılarak kulağın oturduğu yüzeyin çekiçlenerek düzeltilme çabasıdır.bu yöntem teknik olarak güçtür ve düzeltilme aşamasında boltun vida dişlerinin darbe alması ihtimali vardır.(bu durumda somun bolta takılamaz)
minimal açılanmaları gidermenin en iyi yoluda baştan uzun bolt(10cm den uzun) kullanılmasıdır.çünkü bir metalin boyu ne kadar uzrsa esnekliğide doğru orantılı olarak artacaktır.sistemde oluşacak küçük açılanmalar bu şekilde tolere edilebilir.
Ciddi açılanmalarda bolt iptal edilmelidir.
*Dübel deliğinin geniş açılması:Dübel deliğini geniş açmışsanız büyük bir ihtimalle koyduğunuz bolt sıkışmıyacaktır.Bir dübel deliğini geniş açmışsanız ve bunu dübele boltu çakmadan farketmişseniz,10 mmlik deliğinizi 12mm uçla tekrar düzgün şekilde delerek 12mmlik bolt kullanabilirsiniz.
12mmlik bolt kullanıyorsanız deliğiniz olması gerekenden büyükse deliğinizi 15 mm lik uçla tekrar delerek gömlekli expansive bolt uygulamanız mümkündür.
Fakat dübel deliğinin geniş açıldığının farkedilmesi genelde sıkma aşaması sırasında farkedilir.Bu durumda yatayda maximum gerilme kuvveti uygulandığı hade sıkışmayan dönen kulaklar söz konusuysa hele hele boltun kendisi, dübel içinde aşşağı yukarı ,sağa sola/ileri geri hareketleri mevcutsa boltun iptali gereklidir.
Matkap hakimiyetinin zor olduğu negatiflerde, kayanın yumuşak olduğu kolonet ve sarkıtlarda
geniş dübel deliği açma ihtimaliniz daha yüksektir.
*Süngersi yapıda boltlama ve dübel hattındaki boşluklar:Kireç taşının fosil içeriği nedeniyle veya kaya içindeki su drenaj yollarının varlığından kaynaklanan boşluklar bulunabilir.Bunların bir çoğu kayanın çekiç perküsyonuyla tespit edilebilir.Buna rağmen genede boşluklarla karşılaşma ihtimaliniz vardır. delme işlemi sırasında matkabın bir anda önündeki direncin kırılıp bir boşluğa girdiğini hissedersiniz. Bazı kaya yapılarıda çapı yarım santimi geçmeyen bir biri içine geçmiş süngersi yapılardan oluşmuştur.Bunların yumuşak ve çekiçle vurulduğunda yüzeyleri hemen dağılan topraksı yapıyı andıranları, boltlamaya uygun değillerdir.Sert, sağlam üzerinde ve içinde büyük delikler bulundurmayanları boltlanabilir .bu tür kaya etaplarında çelik bilezikli expansive bolttan ziyade çelik gömlekli expansive bolt kullanması daha uygundur.
Delme işlemi sırasında bir boşlukla karşılaşmışsanız; boşluk hissinden hemen sonra matkabın ucunu delikten çıkararak boşluğun hangi seviyede olduğunu anlamaya çalışın.Ama çoğu kere boşluğun kaç cm olduğunu anlamanız güçtür.Dübel hattında boşluk bulunması kayanın taşıyıcılığını olumsuz etkileyebileceği gibi boltun sıkışma elemanlarının etkisiz hale gelmesine yol açabilir.Eğer bir delme işlemi sırasında bir boşlukla karşılaşmışsanız:
-Çapı 1cm ve altındaki boşluklar birden fazla olmamak şartıyla rahatlıkla tolere edilebilir.
-Çapı 1cm den büyük boşluk bulunan dübellerde bolt uzunlukları ve dübel derinlikleri değiştirilerek yada gömlekli kısa bolt tatbiki uygulanarak denemeler yapılabilirsede en iyisi yüzeyin değiştirilip yeni bir delik hazırlanmasıdır.
*Bolt elamanlarında hasarlanma: Çakma işlemi sırasında, Somunun bolt üzerinde ilerletildiği dişlerin darbe almaması, özen gösterilmesi gereken bir konudur .Bu nedenle tek aşamalı çakma işlemi önerilir.Hasarlanmış bolt dişi somunu kitleyerek boltun somunla beraber çelik biezik ve delik etraında dönmesine yol açacaktır bu durumda sıkma işlemini yapamıyacağınız gibi somunu ve kulağı geri almanızda oldukça zordur.bazen bu durum demir testeresiyle boltun kesilmesini gerektirecek derecede zorlu olabilir.
Bunun dışında asla darbe almaması gereken iki eleman somun ve kulaktır.
Çakma işlemi sırasında boltun arka ucunda oluşan darbelerin pek önemi yoktur ama boltun iptali gerekirse kulağının ve somunun çıkarılmasında sorun yaşanacaksa bolt arkasında çakılma sırasında oluşmuş çapaklanmalar bir eye yardımıyla temizlenerek sorun giderilebilir.
*Re-bolting:Bazen; problemli yerleştirilen, emniyeti tehdit eden boltların iptali ve tekrar boltlanması gerekebilir.Bolttan daha uzun delinen dübel deliğine boltun gönderilmesi ve epoksiyle kapatılması kayaya en az zarar veren yöntemdir.Bir boltun kayadan sökülme işlemi oldukça zahmetli ve kayaya zarar vericidir.(dübel deliğini 3-4 kat genişletmeniz gerekebilir.)
Yeni bolt yeri iptal edilen bolttan 15-20cm uzaklıkta olması idealdir.Kaya yapısı sağlam olsa bile 10cm den fazla yaklaşılması tehlikelidir.
Yeni kullanılmaya başlanan üç ayaklı extraktör( Merkezinde sökülecek hatalı yerleştirilmiş yada korozyona uğramış bolt ve bunu dışarıya alan,çıkaran üç adet manuel vidalı/çevirmeli sistemi kullanan üçgen levha) levhalar kullanılarak aynı dübel üzerinden rebolting yapmayı mümkün kılmaktadır.(extractor-parabolts)
Extractör kullanımı aşamasında boltun kırılması yada dübel deliğinin çevresindeki kayayla koparak genişlemesi,parçalanması gibi istenmeyen ihtimaller de söz konusudur.
Matkap konusunda dikkat edilmesi gerekenler:
*En sık kullanılan matkap; 'Bosch GBH 24 VRE Akülü Delici'ortalama fiyatı 400 Euro civarında özellikleri:Daha uzun kullanım ömrü için optimal havalandırmalı gövde,Düşük titreşimli darbe mekanizması,Anında uç değiştirme olanağı sağlayan SDS-plus uç kovanı,Elektronik motor freni,Toz sızdırmaz uç tutucu,Çift kilitleme tertibatı olan akülü sürgüleme,hızlı şarz cihazı,1 x 3,0 Ah NiCd akü,Akü dahil ağırlığı, yak.: 4,2 kg ,Akü gerilimi: 24 V,Uç tutucu: SDS-plus,Orta sertlikteki betonta delme performansı (uzunluk): 440 mm/dak
*Bu matkapla sağlam sert bir kireç taşında deldiğiniz dübelin çapı ve uzunluğuna göre değişen, ortalama 10-12 adet dübel deliği açabilirsiniz.
Matkap ucu olarak SDS uçlar kullanılır. Her kullanımdan önce ucu takarken kovanı yağlamanız verim düşüklüğünün önüne geçer.
Akü şarz süresi ortalama 20 dk dır. NiCd akü olduğu için hafıza kaybı söz konusudur bu nedenle akü boşalmadan yada boşaltmadan tekrar şarj etmeyin.
*Yeni jenerason Bosch GBH 36 V-LI Akülü Kırıcı Delici. seçenegi ile daha güçlü delme gücü ve sayısına ulasşabilirsiniz. Li akülü olması, matkabın yanında yedek akününde sunuluyor olması.fiyatı biraz daha pahalı olsada şu an en performanslı matkap olarak sunulmaktadır.
*En yeni teknolojilerden Boch GBH 18 V-Li akülü kırıcı delici matkaplar 2.6 kğ ağırliklarıyla ve yedek Li iyon batarya seçenekleriyle bilhasa aşşağıdan yukarıya boltlama yapacaklar için uygun bir seçenek olabilir.
*Kayada; matkapla birlikte verilen aksesuarlardan çevrilebilen yardımcı tutamak ve derinlik mesnetinin kulanımı pratik olmadığı için kullanmayın.Matkap alt ucunda bulu nan dört köşe delikten-kovan başı çevresine uzanan 70 cm lik bir perlonla matkabın omuzda taşınması mümkün olur.
*Uzun süre matkabın omuzda taşınması sırasında, bu şekilde rahat çalışamadığınızı düşünüyorsanız, matkabınızı kullanmadığınız aralarda emniyet kemeri orta halkaya perlonundan asarak matkap aşşağıda çalışın.
Matkabı kullandığınız anlarda düşürme ihtimaline karşı mutlaka perlonundan kemerinize tespitli olmasında fayda vardır.
*Matkabı kullanmadığınız anlarda motoru kilitli konumda(ortada) tutun.Delme sonrası matkap ucu aşırı sıcak olabileceğinden; ucu ipiniz,kemeriniz ve cildinizden uzak tutun.
*Matkabı verimli kullanmak, bir sarjla maximum verim almak istiyorsanız; kaya üzerinde kendinizi iyi tespit edin,hook kullanın.Çok soğuk havalarda akü nedenile yada yağmurdan hemen sonra nemli kayanın matkap ucunu tutması nedeniyle matkap verimi düşebilir.
*Yeni matkap kullanmaya başlamışsanız eski bir bahçe duvarında yada küçük kaya parçalarında dübel delme pratiği yapın.
*Uzun süre matkap omuzda çalışmak bazı omuz rahatsızlıklarına neden olabilir.Bu nedenle kullanılmadığı zaman kemerde askıya alıması sizi rahatlatabilir.Dübelin açılması ve rotanın temizlenmesi aşamasındaki tozların tenefüsünü ve göze kaçmasını
önlemek için toz maskesi ve koruyucu gözlük kullanın.
Önemli bir konuda spor rota açarken mutlak suretle kask takılmasıdır.
Bir spor rota açmanın yorgunluğunun, bir iki tırmanış gününüzü götürebileceğini bilin.
KOROZYON :
Zamanın öğütemiyeceği hiç bir şey yoktur.Doğa genellikle korozyonu destekleyici yönde hareket eder.Korozyon, metal veya metal alaşımlarının oksitlenme veya diğer kimyasal etkilerle aşınma durumudur.
korozyon sözcüğü; yenme, kemirilme gibi anlamlarla alakalıdır. Aşınma, çürüme, paslanma, bozulma gibi sözcüklerle karşılanabilir.Bütün metaller doğada bulundukları birleşik kararlı hallerine dönme eğilimlerindedirler.Metaller, genel olarak nötr haldeki atomlarının en dış kabuğundaki serbest elektronları vererek metalik malzemeden ortama akan akım oluşturular ki, bu akım korozyonun sebebidir.
Atmosferde ve suda bulunan çözünmüş oksijen gazı bazı şartlar oluştuğunda metali okside eder. Bu olayı "metalin tabiatta bulunduğu şekle dönüşmesi" şeklinde yorumlayanlar da vardır. Örneğin, demir borular oksitlenip pas meydana getirirler ve bu pas, demirin tabiatta bulunduğu demir oksit şekilleridir.
Korozyona uğrayan metal, küçük bir galvanik pil gibi davranır. Metalin yüzeyinde, metal iyonize olur. Metalin iki bölgesi arasında veya aynı ortamdaki iki farklı metal arasında elektron akışı olur. Bu şartlar altında metal, -daha çok pozitif oksidasyon reaksiyonu değeriyle- anodu meydana getirir ve iyonize olur. Daha çok negatif oksidasyon reaksiyonu değeriyle, diğer metal kısmı katodu teşkil eder ve kimyasal olarak reaksiyona girmez. Çevre ise elektrolit olarak vazife yapar.
*Sonuçta kullandığımız boltlar er yada geç korozyona uğrayacaktır.Önemli olan riskli bölgelerin bilinmesi,uygun malzemenin kullanılması ve korozyonu geciktirici tedbirlerin alınmaya çalışılmasıdır.
Kireç taşı kaya hava ve su geçirgendir.Kayayı delerek koyduğunuz dübelle yarı kapalı bir sistem oluşturmuş olursunuz.Sistemde bulunan metallerin elektrokimyasal tahribata uğraması kaçınılmazdır.
*Bolt,Boltun üzerinde bulunan expansiyon elemanları,kulak,rondela ve somun ne kadar aynı birleşik metalden yapılırsa yapılsın hiç bir zaman elektron dizilimleri aynı olamıyacağı için, birbirine temas eden bu yapılarla boltu yerleştirdiğiniz andan itiaren yavaş pili oluşturmuş olursunuz. kaya içinde bulunan bir takım birleşiklerin su tarafından çözülüp dübele taşındığınıda bilmekte fayda var. Bu pili hızlandıracak faktörler:
-Ortamın bağıl nem oranı ve/veya suyun varlığı
-sıcaklık (suyla bereber her 8 derecelik artışta korozyon iki kat hızlanır)
-Suyun sıcaklığı,pH(asit pH,co2) ,phs(saturasyon ph değeri,sertliği,aç su )
-Hava kirliliği ve cl birleşikleri(suyun iletkenlik değerini yükseltir.)
-Boltun dübel içindeki statik devamlı stres kuveti faktörü;Normal halde korozyon ürünleri metal yüzeyinde koruyucu bir kabuk oluşturduğu halde, stres altında iken kabuk oluşturamaz.
*Korozyonun oluşumu çok fakörlü etmenlerin bir araya gelmesiyle ilgilidir.Bu nedenle yeni oluşturulan bir bölgede korozyonu önceden kestirmek her zaman mümkün olamayabilir.
Majör etmenler:1- Sıcaklık , 2-Nem ve su, 3-Kullanılan malzemenin özelliği.
*Ekvatoral yakınlık korozyonu hızlandırıcı etmenlerdendir.
*Kayanın Mineral içeriği(En yoğun mineral içeriği granittedir.en az kireçtaşında bulunur)Mineral formasyonu elektrokimyasal tahribatı arttırır.
Kayanın nem tutma kabiliyeti en fazla kireç taşında en az granittedir.
*Deniz seviyesinden yükselti:Deniz seviyesi, 0-100m olan bölgeler yada daha yüksek olup denizin nemli havasının daha içe sokulabildiği bölgeler korozyona daha açıktır.
*Alpin duvarlarda ve buna yakın bölgelerde korozyon sanıldığı gibi; çetin olan gece gündüz sıcaklık farkından kaynaklanmaz.Metal oluşumların bundan etkilenimleri minimaldir.Bu tip bölgelerde korozyonun asıl varlığı neredeyse hiç kesilmeyen, yamaçlarda oluşan havadaki su yoğunlaşması ve termal akımlarca kayanın ve bolt elemanlarının devamlı yalanmasıdır.
*Bolt korozyonunun yoğunluğunda; sıcak ve ılıman,nemli iklime sahip deniz kenarları ilk sıradadır.Akarsu yataklarında bulunan kanyon ağızları ve hava kirliliği,asit yağmurlarına maruz kısmen nemli bölgeler ve ayrıca Alpin duvarlar ikinci sıradadır.Kuru bir hava ve kurak bir iklime sahip su kenarında olmayan yerler en az korozyonun geliştiği yerlerdir.
*Boltlar korozyon açısından periodik olarak kontrol edilmelidir.En iyi kontrol kulağın sökülerek yapılmasıdır.Fakat şunu bilmek gerekir ki asıl bolt korozyonu kayanın içinde gömülü olan dübel bölgesinde başlar ve görünür kısımdan çok daha ağırdır.Dışardan bakıldığında madde kaybı izlenen boltlarla karşılaşılmışssa bir iki boltun kayadan matkapla sökülerek incelenmesiyle re-boltinge karar verilebilir.
*Dışardan tetkikinde hafif veya orta derecede korozyon saptanan boltlara yapılan
boyama,inox sprey boya kullanma yada silikon esaslı dolgu maddelerinin kullanımından objektif fayda beklemeyiniz.Çünkü asıl korozyonun olduğu taşıyıcı elemanlara teknik olarak ulaşılamaz.Korozyonun hızlı ilerlemesi uygun olmayan malzeme seçimine bağlıysa bu tür uğraşlar boltlama sonrası erken evrede yapılırsa faydalı olabilir.
aksi halde, re-boltinge karar verilmelidir.
*Bir bölgedeki bolt korozyonunun miktarı; Çoğu boltlarda benzer olsada seyrek olmayarak farklılık gösterebilir. Bunun sebebi çoğu kere Kaya bandında bazı sektörlerin korozif etmenlere daha sık maruz kalıyor olmasıdır.(Genellikle Su akıntıları ve ılık,nenmli hava akımı koridorlarında kalan boltlar.)
*Boltlama sonrası dübel dış deliğinin ve kulağın oturduğu yüzeyin silikon ve benzeri bir izolasyon ürünüyle kapatılması önerilmemektedir.Çünkü oluşturulan kapalı sistemle delikteki su drenajı önlenerek korozyon hızlandırılmış olur.Suyun delikten girip çıkmasından çok, suyun delikte birikmesi daha koroziftir.
*Bolt yerleştirildikten sonra korozyon için alınabilecek pek fazla bir tedbir yoktur.Bolt yerleştirilmeden önce dübel üzerindeki expansif elemanın (çelik bilezik) Zn içerikli inox kaplama speyle takiben bununda üzerine silikon içerikli spreyle kaplanması, ayrıca bolt yerleşiminden sonra kulak -rondela-somun üçlüsüne ayrı ayrı bu işlemin yapılamsı size korozif bir bölgede belki bir 10 sene kazandırabilir.Bu içeriklerde sonuçta kalıcı değildir.
*paslanma maddenin suyun mevcudiyedindeki oksijen ile tepkimeye girerek pas katmanının oluşması demektir.herhangi bir koruyucu katmana sahip olmayan karbon çelik(bildiğin demir) paslanır ve pas katmanı çeliğin kalan kısmını korur.Paslanmaz çelik krom,nikel,manganez alaşımıdır ve karizması kromdan gelir.Krom oksijen ile tepkimeye girmek ister ve karşılaştıklarında çelik yüzeyinde moleküler düzeyde bir kromoksit filmi oluşturular.bu katman başka malzemelerle tepkimeye girmez,yüzeye manyakça yapışır ve kazısanda kendini yeniler.
*Paslanmaz çelik alaşımlarınında tehlikeli bir şekilde korozyona uğrayabileceği görülmüştür.Fakat bunlarda korozyon oldukça geç gelişir.
Paslanmaz çelik alaşımlarının birbirleri arasında oldukça karışık teknik ve meturolojik farklılıklarıda bulunmaktadır.
* Belki gelecekte; süper Anodize edilmiş, dübel deliğinden kolayca çıkarılıp yeniden takılıp değiştirilen boltlar üretilebilen maliyetsiz bir teknoloji korozyon sorununu ortadan kaldıracaktır.
Son söz.
Bu notlar ülkemizde bu konudaki Türkçe döküman eksikliğinin giderilmesi ve bu işi yapacak insanların dikkat etmesi gereken konular üzerinde yoğunlaşılmış bir paylaşımdır..Bir başvuru kaynağından çok kendi tecrübelerimi içermektedir . Bu sebeble tartışılabilir noktaları ve eksiklikler bulunması doğaldır.
İyi bir tırmanıcı olmanız her zaman sağlıklı spor rotalar açmanızı sağlamaz.Spor rota açmanın delik delme becerisi olarak algılanmasıda yanlıştır.
Spor rota açmak, zaman içinde tecrübeyle kazanılan,sorumluluk gerektiren bir uğraştır.
Gönüllülük esastır.
Mustafa Çetinkaya
